19-րդ դարի երկրորդ կեսը օսմանյան և ռուսական տիրապետության տակ գտնվող հայերի համար զգալի քաղաքական զարթոնքի շրջան էր։ Այս դարաշրջանը տեսավ հայկական քաղաքական ինստիտուտների զարգացումը, ապստամբությունները և ազատագրական կազմակերպությունների և ազգային կուսակցությունների ստեղծումը, որոնք արտացոլում էին ինքնավարության, մարդու իրավունքների և ազգային ինքնության աճող ցանկությունը:
ա/ Արեւմտահայերի ազգային սահմանադրությունը (1863 թ.)
Նախապատմություն:
19-րդ դարի կեսերին Օսմանյան կայսրությունում իրականացված բարեփոխումները, ներառյալ Թանզիմաթը (1839–1876), թույլ տվեցին սահմանափակ ինքնակառավարում փոքրամասնությունների համայնքներին։
Օսմանյան կայսրությունում արևմտահայերը ձգտում էին արդիականացնել իրենց համայնքային կառուցվածքը և պաշտպանել իրենց իրավունքները:
Հիմնական հատկանիշները:
Ազգային Սահմանադրությունը (Ազգային Սահամանդրություն) ընդունվել է 1863թ.
Այն ուրվագծում էր հայկական միլեթի (համայնքի) կառավարումը Օսմանյան կայսրությունում։
Սահմանադրությունը ներառում էր երկու հիմնական մարմին.
1. Ընդհանուր ժողով՝ կազմված է հոգեւորականներից և աշխարհականներից։
2. Գործադիր խորհուրդ. պատասխանատու է կրթության, մշակույթի և կրոնական հարցերի համար:
Նշանակությունը:
Սահմանադրությունը հայերին սահմանափակ ինքնավարություն էր շնորհում ներքին գործերի կառավարման համար:
Այն խրախուսեց հայերի քաղաքական գիտակցությունն ու մասնակցությունը։
Այնուամենայնիվ, այն բախվեց որոշ օսմանյան պաշտոնյաների քննադատությանը, ովքեր վախենում էին, որ դա կարող է խթանել անջատողական շարժումները:
—
բ/ 1862-ի Զեյթունի ապստամբությունը
Նախապատմություն:
Զեյթունը (ներկայիս Սուլեյմանլի, Թուրքիա) լեռնային շրջան էր, որտեղ բնակեցված էին հիմնականում հայերը։
Զեյթունի բնակիչները հայտնի էին օսմանյան իշխանության դեմ իրենց դիմադրությամբ։
Օսմանյան հարկային քաղաքականությունը, հարկադիր զորակոչը և ճնշումը հանգեցրին անկարգությունների:
Ապստամբություն.
1862 թվականին Զեյթունի հայերը ապստամբեցին օսմանյան տիրապետության դեմ։
Ապստամբությունը նշանավորվեց պարտիզանական պատերազմի մարտավարությամբ և տեղի հայերի վճռականությամբ՝ պաշտպանելու իրենց ինքնավարությունը:
Արդյունք.
Սկզբնական հաջողություններից հետո ապստամբությունը ճնշվեց օսմանյան ուժերի կողմից։
Ձեռք բերվեց փոխզիջում՝ զեյթունահայերին սահմանափակ զիջումներ տալով, այդ թվում՝ որոշակի ինքնակառավարում։
Նշանակությունը:
Զեյթունի ապստամբությունը ոգեշնչեց ապագա ազատագրական շարժումները և դարձավ հայկական դիմադրության խորհրդանիշ։
—
գ/ Ազատագրական կազմակերպություններ
Նախապատմություն:
Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների ճնշող քաղաքականությունը հանգեցրեց հայ ազատագրական կազմակերպությունների վերելքին։
Այս խմբերը նպատակ ուներ պաշտպանել հայերին հալածանքներից և հասնել ավելի մեծ ինքնավարության կամ անկախության։
Հիմնական կազմակերպություններ.
1. Արմենական կուսակցություն (1885):
Հիմնադրվելով Վանում, այն եղել է հայկական առաջին քաղաքական խմբերից։
Պաշտպանում էր ինքնապաշտպանությունը, կրթությունը և վերջնականապես անկախությունը:
2. Հնչակյան կուսակցություն (1887):
Հիմնադրվել է Ժնևում՝ մի խումբ հայ մտավորականների կողմից։
Նրա նպատակներն էին օսմանյան տիրապետության տապալումը և սոցիալիզմի հաստատումը։
Այն օգտագործում էր քարոզչություն, ցույցեր և զինված դիմադրություն։
3. Դաշնակցութիւն (Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն – Հ.Յ.Դ., 1890).
Հիմնադրվելով Թիֆլիսում, այն դարձավ ամենաազդեցիկ հայ ազատագրական կազմակերպությունը։
Պաշտպանել է զինված դիմադրությունը, ինքնապաշտպանությունը և անկախությունը:
Մեծ դեր է խաղացել ապստամբությունների և ջարդերի ժամանակ ինքնապաշտպանության կազմակերպման գործում։
—
դ/ Հայ ազգային կուսակցություններ
Արմենական կուսակցություն (1885):
Կենտրոնացած է ժողովրդական կազմակերպությունների և տեղական ինքնապաշտպանության վրա:
Սկզբում պաշտպանել է ոչ բռնի մեթոդներ, սակայն հետագայում մասնակցել է զինված դիմադրությանը:
Հնչակյան կուսակցություն (1887):
Սոցիալիստական ուղղվածություն ունեցող, այն գրավել է բանվորներին և գյուղացիներին։
Օսմանյան տիրապետության դեմ հեղափոխության կողմնակից է։
Կազմակերպել է ցույցեր ու ապստամբություններ, այդ թվում՝ մասնակցել Սասունի ապստամբությանը (1894)։
Դաշնակցութիւն (1890):
Համակցված ազգայնական և սոցիալիստական տարրեր.
Այն ձգտում էր միավորել հայերին Օսմանյան և Ռուսական կայսրություններում անկախության համար պայքարում:
Առանցքային դեր է խաղացել ապստամբությունների կազմակերպման գործում, ինչպիսին է Վանի պաշտպանությունը (1915)։
Սեդա Ենգիբարյանի բլոգ 